تجلی آثار و اشعار مولانا در تالیفات و تصحیحات فروزانفر
تاریخ انتشار: ۱۴ شهریور ۱۳۹۸ | کد خبر: ۲۵۰۱۸۹۴۱
به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ نام بدیع الزمان فروزانفر بدون شک به نوعی با تالیفات و تصحیحاتی که در طول چند دهه از عمرش درباره مولانا نگاشته عجین شده است. رساله در احوال مولانا (۱۳۰۵ ش) طلیعه‌ای از مطالعات فروزانفر درباره مولوی بود که طی ۴۰ سال با تألیف کتاب‌های مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، احادیث مثنوی، تصحیح دیوان کبیر (کلیات شمس) و شرح مثنوی شریف ادامه یافت.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
کتاب فیه مافیه را که مجموعه گفتارهای مولانا در مجالس خاص بود تصحیح و با تعلیقات جامع و بایسته منتشر کرد. معارف برهان محقق را ــ هرچندبرمبنای یک نسخه خطی ناقص ــ با تعلیقات محققانه و با مقدمه و فهرستهای دقیق طبع کرد، معارف بهاء ولد را، که خود مولانا فواید والدش می‌خواند، در ۲ جزء جداگانه با تحقیقات عالمانه منتشر ساخت. مقالات شمس را هم از روی چند نسخه عکسی که در اختیار داشت مقابله کرد، اما مجال طبع و تصحیح نهایی آن را نیافت.
شعرگویی و سخن سرایی مولانا با شعرای دیگر این تفاوت را دارد که او در آغاز عمر و روزگار جوانی، فقیه و مدرس بوده و هرگز بیتی یا قطعه و غزلی نسروده است و ناگاه پس از وصال به شمس الدین محمد ابن ملک داد تبریزی و هیجان و شوری که از تابش انوار او در محیط ساکن و آرام وجود مولانا برانگیخته شده، به نظم شعر پرداخته و سماع و رقص آغاز کرده است و چون ملاقات وی با شمس تبریزی در شهر قونیه به ۵۴۲ هجری صورت گرفته، پس دوره شاعری مولانا بعد از این تاریخ و در حدود ۳۸ سالگی او شروع شده و مطابق روایتی که در نسخۀ افندی از نسخه‌های کهن و معتبر دیوان کبیر قید شده همچنین نخستین غزلی که فرمود غزلی است که مصراع اول آن این است:
آه ازان رُخسارِ بَرق انداز خوشْ مه‌پاره‌ای
صاعِقَه‌ست از برق او بر جان هر بیچاره‌ای
حقیقت امر این است که مولانا به سبب اشتغال در امور معنوی و بی‌اختیاری و بی‌قراری که در نتیجه عشق هیجان انگیز الهی داشت چندان به حوادث و وقایع شخصی و عمومی التفات نمی‌کرد و مشغله درون او را به کار دیگر نمی‌گذاشت و از این رو اشعار وی رنگ حوادث به خود نگرفته و اشارات تاریخی درآن‌ها کمتر دیده می‌شود و جز چند مورد در غزلیات نقطه‌های تاریخی و اشاره به تاریخ سال به نظر نمی‌رسد. با آنکه مولانا در روزگاری پر آشوب که از یک سو آتش جنگ‌های صلیبی زبانه می‌زد و از دیگر سوی شمشیرهای مغولان خونخوار باران مرگ بر سر مردم ایران و عراق و آسیای صغیر فرو می‌ریخت زندگی می‌کرد و اگر وی در عالم دیگر شعرا می‌زیست از این حوادث هولناک متاثر می‌شد و در شعرش نمواری از آنها به نظر می‌رسید اما عالم او فوق زمان و مکان و برتر از جریان حوادث بود.
از مثنوی معنوی نسخه‌های خطی بسیار در جهان موجود است به طوری که می‌توان آن را در تعداد محسوب داشت که در طول قرون مورد توجه بوده و نسخه‌های فراوان با خطوط زیبا و جلد و تصحیف ظریف از آنها فراهم شده است. در میان اصحاب مولانا کسانی بوده‌اند که وظیفه آنها نوشتن نامه‌ها و دیگر آثار منظوم و منثور وی بوده و افلاکی آنها را در مناقب خود کاتبان اسرار و کتبه کلام و جامع کتب اسرار می‌نامد و از آن میان بهاالدین بحری و فخرالدین سیماسی را یاد می‌کند و حکایاتی از روایت آنها می‌آورد ولی فخرالدین سیماسی هم به روایت افلاکی در سخنان مولانا دخل و تصرف می‌کرده و قلم اصلاح می‌رانده است و از این روایت معلوم می‌گردد که تحریف آثار مولانا امری نیست که بعدتر معمول شده باشد و دیگر از کاتبان اسرار حسام الدین چلبی و سلطان ولد فرزندان مولانا بوده‌اند و از مکتوبات مولانا استفاده می‌شود که بیشتر آنها را مولانا تقریر کرده و حسام الدین کتابت کرده چنان که مثنوی را نیز به همین روش انشا فرمود و حسام الدین در قید کتابت آورد و از روایات افلاکی معلوم است که حسام الدین در کتابت مثنوی اهتمام بسیار به خرج می‌داده و پس از نوشتن بر مولانا می‌خوانده و با دقت تمام حرکات کلمات را ضبط می‌کرده است.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا همزمان با سالروز زادروز تولد بدیع‌الزمان فروزانفر و شهرت بالای وی به مولوی پژوهی، به بررسی آثار مختلف وی اعم از تصحیحات و تالیفات درباره مولانا جلال‌الدین محمد بلخی پرداخته است:
تالیفات
خلاصه مثنوی
این اثر جاودان که در ۶ دفتر تنظیم و بنا به خواهش یکی از مریدان، حسام الدین چلبی، سروده شده است. حسام الدین اصرار می ورزد که مولانا به سبک الهی نامه عطار اشعاری را بسراید که بیانگر آموزه های طریقت و حقیقت عرفانی جهت بره و حظ مریدان و طالبان باشد. مولانا نیز به درخواست یار غار خویش لبیک گفته و به مدت ۱۴ سال تا هنگام وفات خویش به سرودن مثنوی همت گماشت. فروزانفر در مقدمه چنین می نگارد: منظور اصلی از این خلاصه آشنا ساختن ذهن دانشجویان و دانش آموزان است به کتاب مثنوی معنوی، که نموداری از دل پاک و فکر بلند قبله اهل حقیقت و آفتاب درخشان معرفت، افتخار مشرق؛ مولانا جلال الدین محمد بلخی، معروف به مولانا روم و مشهور به مولوی رومی است. چه این کتاب شریف هرچند از ابتدا، تالی قرآن و حدیث مصطفی آمده، و اهل معنی پیوسته در محافل خود، از آن نظم لطیف سرمایه ها گرفته اند و آنرا عالی ترین منظومه عرفانی دانسته اند و حکما و علمای ژرف بین ایران و دیگر ممالک اسلامی که با پارسی آشنایند، با نظر تجلیل؛ اشعار مولوی را در تایید آرا و عقاید خویش آورده اند و آوازه مثنوی عالم گیر بوده است.
با اینهمه به جهات و دلایلی در میان طبقه جوان ایرانی چنانکه درخور و شایسته است، شهرت پیدا نکرده است، می توان چند دلیل برشمرد :
۱- بروز عده ای که از عرفان تنفر می ورزند، به دلیل دیدن گروهی که نام خود را عارف و صوفی نهادند، و در باطن دغل بازانی ریاکار، و مفتخورانی گدا مسلکند... و این برداشت اشتباه است، چرا که فساد بعضی از صوفی نمایان را نباید دلیلی بر فساد تمام صوفیان و عارفان تاریخ دانست!
۲- غلظت و حجم صفحات مثنوی معنوی و تخصصی شدن رشته های علوم امروزه، فرد را دعوت نمی کند که به سراغ این کتاب قطور برود!
۳- تلازم خواندن کتاب با فهم دقیق از نکات رقیق عرفانی و لطایف و حکم قرآنی و روایی، که بدون توضیحات لازم نمی توان به خوبی مثنوی را درک کرد.
با ملاحظه این نکات برآن شدیم، تا خلاصه ای از مثنوی همراه با تعلیقات فراوان، و ترجمه عبارات دشوار و متون عربی، و شرح معانی دقیق پارسی کلام مولانا را گرد آوریم، تا برای عموم علاقمندان مولانا که راغبند بر کتاب بی همتایش آگاهی یابند و معانی آن را درک کنند، مفید باشد.
بپایان رسید مقدمه خلاصه دفتر اول و دوم مثنوی در شهر طهران
به تاریخ ۲۸ دی ماه ۱۳۲۱
فروزانفر.
احادیث و قصص مثنوی
در این اثر سعی شده است احادیث و تمثیلات عربی مورد استفاده مولوی در کتاب مثنوی معنوی ترجمه شده تا برای فارسی زبانان و افراد غیر متخصص بیشتر مورد استفاده قرار گیرد. از این رو نویسنده در هر بیت از بیات کتاب مثنوی معنوی که در آن به یک حدیث یا تمثیل عربی استناد شده است، به ترجمه و شرح محتوای آن بیت و حدیث و تمثیل مورد نظر پرداخته تا مفاد آن بیت بیشتر واضح شود. وی ماخذ روایت و تمثیل را در ابیات مثنوی معنوی معرفی کرده و توضیحاتی خارج از فضای ابیات این کتاب نیز ارایه کرده تا خوانندگان با فضای بحث بیشتر آشنا شوند و بهره بیشتری از ابیات کتاب مثنوی معنوی بگیرند. این کتاب تلفیقی از ۲ کتاب احادیث مثنوی و مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی است که در آن ها به بررسی روایات و تمثیلات مورد استفاده مولوی در ابیات کتاب مثنوی معنوی بوده است.
شرح مثنوی شریف
کتاب حاضر، جلد اول از شرح مثنوی ایشان است که بدلیل عمق بالا و تخصص فروزانفر از بهترین شروح بر مثنوی نیز هست. مثنوی به سان دریاست، دریایی سوزان و فروزان! که هر کس از اهل بینش و معرفت و جویای معنویت به سراغش رود شیفته اش گشته و با آن انس خواهد گرفت، و عجیبتر اینکه مثنوی مولانا در جایی چون آمریکا، با آن فرهنگ متفاوت هم یکی از پرفروش ترین و محبوبترین کتاب ها شده است! و خودِ این امر دلیل بر فرا زمانی و مکانی بودن مولانا و دریای مثنوی است و اینکه هر کسی به قدر وسعش از چنین دریایی می جوشد و در چنین زمانه پر از شک و تردید و اضطرابی، با جرعه ای از این کتاب روح متلاطمش را آرامش می بخشد.
برای توضیح کافی و وافی درباره این شرح، از مقدمه خودِ زنده یاد فروزانفر بر کتاب کمک می گیریم: نزدیک به ۴۰ سال است که به توفیق خدای بزرگ و جذب و کشش باطن پر فروغ حضرت مولانا عَظَّم اللّٰهُ اَسْرارَهُ که معدن حقائق و سرچشمۀ فیّاض معرفت است به مطالعۀ و تأمّل در مثنوی شریف اشتغال دارم، در این مدّت بارها مثنوی را از آغاز تا پایان خوانده‌ام و شروح و حواشی آن کتاب آسمانی را در مطالعه گرفته‌ام و چون در آغاز کار، چاپ مشهور علاء الدّولة را در دسترس داشتم مشکلات بسیار می‌یافتم که حلّ آن برایم سخت دشوار می‌افتاد زیرا طبع مذکور با وجود مزایایی که بر اکثر چاپهای ایران و هند دارد و مطابق گفتۀ مصحّح، مبتنی بر نسخه‌ای بسیار کهن از مثنوی است، اغلاط و تصحیف فراوان و اشعار اضافی که صوفیان و یا خوانندگان دیگر از پیش خود افزوده‌اند، در آن راه یافته است و این همه موجب دشواری فهم و پریشانی خاطر خواننده تواند بود به خصوص از جهت کلمات و لغات نادر که تغییر یافته و یا دچار تصحیف گردیده و نیز ابیات دخیل که گاه رشتۀ مطلب را از هم گسیخته است.
وی همچنین می نویسد: برای آن که از نظر و عقیدۀ مولانا در هر مسئله به نحو تفصیل مطّلع شوم و اصول افکار وی را بصورت منظّم بدست آورم در صدد بر آمدم که فهرستی برای مطالب مثنوی ترتیب دهم، علّت این امر چنان که بر خوانندگان محترم روشن است، این بود که مثنوی مانند دیگر کتب بابواب و فصول قسمت نشده و از حیث نظم و ترتیب، اسلوبی مانند قرآن کریم دارد که معارف و اصول عقاید و قواعد فقه و احکام و نصایح، پُشْتا پُشْت در آن مذکور و مطابق حکمت الهی بهم آمیخته است و مانند کتاب آفرینش، نظمی بخود مخصوص دارد و تابع سنن و آیین های مصنّفان و مؤلّفان کتب عادی و معمولی نیست و از این رو افکار فلسفی و اصول تصوّف و مبانی علوم اسلامی در مثنوی پراکنده و متفرّق است و فی المثل ممکن است مطلبی بنحو اجمال در دفتر اوّل ذکر شود و تفصیل آن در دفتر دیگر و یا مواضع مختلف بیاید و تا آن گاه که نظر مولانا در همه موارد پشت سر هم قرار نگیرد بالطّبع فهم آن مطلب از روی شمول و احاطه میسّر نمی‌شود.
مولانا جلال الدین محمد (مولوی)
داستان شور انگیز زندگی مولانا جلال الدین محمد بلخی و به ویژه ماجرای عشق افسانه واری که او را به شمس تبریزی پیوند داد از شگفتی های ادب پارسی است. فروزانفر در مقدمه این کتاب آورده است: مثنوی مولوی که بدون مبالغه و بی‌هیچ شک و تردید جامع ترین اثر منظوم صوفیانه و یکی از بزرگترین شاهکارهای ادبی جهان و مشتمل بر شش مجلد است که همه آنها به یک وزن و به بحر رَمَل مسدس مقصود فاعلاتن فاعلاتن فاعلات سروده شده است. گوینده این اثر نفیس مولانا جلال الدین محمد را کمتر کسی است که نشناسد و با اهتمامی که اخیرا در تحقیق احوال و نظر آثار و بحث در مرتبه و مقام معنوی وی کرده اند، احتیاجی نمی‌بینم که سوانح زندگی او را اگرچه به طریق اجمال نقل کنم و چون موضوع این سخنرانی تنها مثنوی مولاناست از ذکر احوال و شرح خصوصیات دیگر آثار وی از قبیل دیوان کبیر و فیه ما فیه و مکتوبات و مجالس سبعه صرف نظر می‌کنم و با اعتراف به عدم قابلیت و کم مایگی، سخنی چند درباره مثنوی شریف خواهم گفت.
رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین‌محمد مشهور به مولوی
کتاب حاضر، پژوهشی است پیرامون زندگی، احوال و آثار شاعر و عارف قرن هفتم هجری مولانا جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی که در ۱۰ فصل تدوین شده است. نگارنده ضمن تفحص دربارة اصل و نسب مولوی، استادان وی را در دوران تحصیل، و علت انقلاب روحی و آشفتگی‌های عرفانی وی را مورد کنکاش قرار داده است. سپس به شرح دورانی پرداخته که به تربیت و ارشاد گذراند. در ادامه چگونگی وفات مولانا را شرح داده است. همچنین نگارنده مشایخ تصوف، عالمان، ادیبان، شهریاران و امیران معاصر مولوی را معرفی نموده و قسمت‌هایی از کتاب را نیز به تبیین صورت و سیرت، آثار و معرفی خاندان مولوی اختصاص داده است.
در مقدمه ابن کتاب آمده است: نزدیک به ۱۸ سال پیش این رساله که از نظر خوانندگان محترم می‌گذرد به طبع رسید و به اندک مدت، نسخ آن کمیاب بلکه نایاب گردید و از دیرباز یاران عزیز و دلباختگان احوال و آثار مولانا، تجدید طبع آن را خواستار می‌آمدند و این ضعیف به علت قلت بضاعت و نیز به سبب مشغولی به مقابله دیوان کبیر و تحلیل و شرح مثنوی و تصحیح فیه ما فیه و معارف بها ولد، فرصت و توفیق این خدمت نمی‌یافت و چون در نتیجه گذشت روزگار و دوام مطالعه در احوال و آثار مولانا و راهنمایی دوستان دانشمند، به اسناد و مدارک جدید دست یافته بود ...
تصحیحات
فیه ما فیه، نویسنده:مولوی
فیهِ مافیهِ (که مقالات مولانا نیز نامیده شده) کتابی است به نثر فارسی اثر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و موضوع آن نقد و تفسیر عرفانی است و شامل یادداشت‌هایی است که در طول ۳۰ سال از سخنان مولانا در مجالس فراهم آمده، این سخنان به وسیله مریدان مولانا نوشته میشده است. نثر این کتاب ساده و روان است و درون‌مایه‌ای ازمطالب عرفانی دینی واخلاقی دارد. سه اثر منثور مولوی فیه مافیه، مکتوبات (مکاتیب نیز گفته میشده) و مجالس سبعه هستند. اما از میان این سه اثر منثور، مکتوبات تنها اثری است که به قلم خود مولوی است. فیه مافیه و مجالس، گفته‌ها و آموزه‌هایی است که مولانا بیان می‌کرده و پیروان آن را می‌نوشتند.
فیه مافیه، کتابی است که تدوین آن بعد از وفات مولوی (۶۷۲ ق.) انجام گرفته و ً نامی هم که بر آن نهاده شده است از مولوی نیست. ااز همین از این رو در نسخ قدیم گاه آن را الاسرار الجلالیه و گاه فیه مافیه خوانده‌اند.
کلیات شمس تبریزی، نویسنده: مولوی
دیوان شمس تبریزی یا دیوان کبیر، دیوان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی شامل غزل‌ها، رباعی‌ها و ترجیع‌های اوست. دیوان شمس تبریزی در عُرف خاندان مولانا و سلسله مولویه در روزگاران پس از مولانا با عنوان دیوان کبیر شناخته می‌شده‌است. گویا آنچه در تداول مولویان جریان داشته‌است همان دیوان یا غزلیات بوده‌است و بعدها عنوان دیوان کبیر را بر آن اطلاق کرده‌اند. همچنین عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی نیز از عنوان‌هایی است که در دوره‌های بعد بدان داده شده‌است، به اعتبار این که بخش اعظم این غزل‌ها را مولانا خطاب به شمس‌الدین تبریزی سروده‌است.
نسخه‌های مختصر و کامل این دیوان از قدیم نزد اهل ذوق و اصحاب خانقاه رواج داشته که به تناسب مجالس سماع به ترتیب بحور وزنی اشعار بوده و پس از رواج چاپ هم با عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی بارها و بارها در ایران و هند به چاپ رسیده‌است. آخرین، جامع‌ترین و درست‌ترین چاپ آن با بهره‌گیری از ۱۲ نسخه قدیمی و مهم به‌ترتیب حروف قوافی [حرف آخر بیت]، توأم با ترتیب بحور هر حرف، در ۱۰ مجلد به دست بدیع‌الزمان فروزانفر اولین بار در فاصلهٔ ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۵ خورشیدی به وسیله انتشارات دانشگاه تهران منتشر شد. هفت جلد نخست از ۱۰ جلد دیوان شمس تبریزی در چاپ تصحیح‌شده فروزانفر شامل غزلیات، ترجیعات و ترکیبات و انتهای جلد هفتم فرهنگ نوادر لغات دیوان و جلد هشتم شامل رباعیات و ۲ جلد آخر شامل فهرستهای گوناگون دیوان کبیر است که روی هم رفته شامل ۳۶ هزار و ۳۶۰ بیت، و دارای ۳ هزار و ۲۳۹ غزل و هزارو ۹۸۳ رباعی و ۴۴ ترجیع است.
در دیوان شمس تبریزی بعضی غزل‌ها فاقد تخلص است و بعضی خمُش، خامُش و خاموش و خمش‌کن در پایان غزل دارد که تخلص مولوی است. در حدود ۱۰۰ غزل یا کمتر با تخلص به نام حسام‌الدین چلبی و نیز صلاح‌الدین زرکوب دارد، و بقیه غزل‌ها به نام شمس و شمس تبریز و شمس‌الحق تبریز است.
منبع: ایرنا
کلیدواژه: دانشگاه تهران بدیع الزمان فروزانفر شاهنامه
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.irna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایرنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۵۰۱۸۹۴۱ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
پلمب بیمارستان محب مهر به دلیل کشف حجاب صحت ندارد